Henkes jamfabriek, ‘het sjammeke’

Verrotte aardbeien, frambozen en zwarte bessen in de Rotterdamse haven. De staking van de havenarbeiders tijdens de hete zomer van 1899 heeft grote gevolgen voor de tuinbouwers uit Princenhage bij Breda, die hun fruit naar jamfabrieken in Engeland exporteren. Ze zien hun inkomsten in rook opgaan. Dat nooit meer, denken ze en richten vervolgens de Coöperatieve vereniging voor Fruit- en Groentehandel 'Brabantia' op. Ze maken plannen om in Nederland een eigen jamfabriek op te richten. Want waarom eerst het fruit en de suiker exporteren naar Engeland om vervolgens de dure jam weer te importeren? Dat kan makkelijker. Fabrikant J.L. Henkes van de Rotterdamse firma Henkes & Co (gedroogde groenten en vruchten) ziet zo’n samenwerking wel zitten.

Moeilijke start

In 1901 wordt in Rotterdam Henkes Jam-, Pulp-, Vruchten- en Groentefabriek opgericht. Aan de Haagweg, de verbindingsweg tussen Princenhage en Breda, wordt grond aangekocht voor de bouw van de jam- en pulpfabriek vlakbij Breda's oudste tuinbouwveiling aan het Duitenhuis. De fruittelers van Brabantia leveren het fruit dat in de fabriek tot jam wordt verwerkt.

Twee jaar later gaat het bedrijf al failliet. Met financiële steun van de bank, die blijkbaar overtuigd is van een winstgevende toekomst voor de jamfabriek, kan Henkes in 1904 een doorstart maken als ‘N.V. Pulp-, Jam- en Conservenfabriek’. Landbouwgronden worden gevonden in De Vloeiweide en Het Verveul, landgoederen net onder Breda. Zo zijn ze verzekerd van een constante levering van vers groente en fruit om in de fabriek te conserveren. Een brand in 1915 legt de fabriek volledig in as. Evenals het bijbehorende woonhuis van de familie Henkes en hun kostbare schilderijenverzameling. De jamfabriek wordt al snel herbouwd.  

Niet bij jam alleen

Hoewel er nog steeds jam wordt gemaakt, komt het accent steeds meer op het (vries)drogen van aardappels, groente en fruit te liggen. Daarnaast produceren ze ook macaroni, vermicelli en wijnen. De gedroogde groenten en (droge) soep worden op de markt gebracht onder de namen 'Veco' en 'Vlinderco'. ‘De groenten smaken als versche’, zo luidt een advertentie uit 1927. Europese soepfabrikanten zijn belangrijke afnemers. In de volksmond krijgt de fabriek de naam ‘Den Ouwe Jam’ of ’t Sjammeke’. In 1929 wordt de naam gewijzigd in ‘NV Princenhage-Kapelle, Culturen en Fabrieken’.

Na de Tweede Wereldoorlog wordt de jamproductie stopgezet. Enkele jaren later stapt de familie Henkes uit het bedrijf en wordt de naam gewijzigd in ‘Preservenbedrijf’. In 1949 komt  ‘Vlinderco’  met een geheel nieuw product op de markt: Nibb-it. Een luchtig, krokant zoutje dat wordt gemaakt van gepoft aardappelmeel. Als uit experimenten blijkt dat het eten van Nibb-its leidt tot meer dorst, en dus ook tot een hogere bierconsumptie, is bierbrouwer Amstel bereid het zoutje in de horeca te promoten. Vervolgens komt het Preservenbedrijf met Amstel in handen van concurrent Heineken. Na diverse andere overnames, waaronder Nutricia, is het nu onderdeel van de snackdivisie van PepsiCo. Maar de fabriek in Breda is in 2007 gesloten.