Sabine Ticheloven
vertelde op 19 maart 2020
Motte gij un stukske kwatta? De naam Kwatta is bij de oudere generatie in Breda synoniem geworden met een chocoladereep. Soms hebben ze er zelf ook gewerkt, de cacao- en chocoladefabriek Kwatta is voor de Tweede Wereldoorlog namelijk de grootste werkgever van Breda en omstreken.
Kwatta cacao (Foto: Alf van Beem. Bron: Wikimedia)
Van Suriname naar Breda
Joost van Emden, zoon uit een van de grootste en invloedrijkste plantersfamilies van Suriname, wordt met 22 jaar al directeur op de suikerrietplantage van zijn familie. Als het einde van de slavernij in zicht komt doen ze de suikerrietplantages van de hand. Daar valt immers geen goud geld meer mee te verdienen. Met zijn broers stapt Joost over op cacao; ze kopen in 1865 twee cacaoplantages bij Paramaribo, de Kwatta en de Maalstroom. Als er lepra op de plantages uitbreekt vlucht hij met zijn gezin naar Nederland.
In Breda begint hij in 1883 een chocoladefabriek samen met banketbakkerij P.A. de Bont (van De Faam). Een jaar later wordt de firma alweer ontbonden en gaat Van Emden alleen verder onder de naam ‘N.V. Stoom Cacao- en Chocoladefabriek Kwatta’.
Na het overlijden van Joost van Emden nemen de Rotterdamse gebroeders Stokvis in 1893 het bedrijf en het beheer van de Surinaamse plantages over. De chocoladefabriek wordt gemoderniseerd en uitgebreid.
In 1905 komt Alphons van Iersel bij boekhouding van de Kwatta-chocoladefabriek werken. Vijf jaar later wordt hij al medevennoot. Alphons en zijn zonen zijn van grote invloed op het bedrijf geweest.
Manoeuvre Chocolaad (bron: Wikimedia)
Bronzen plaquette van Alphons van Iersel (foto: F. v. Iersel)
Verpakte reep
De grote doorbraak voor Kwatta komt met de introductie in 1907 van een verpakte chocoladereep. Terwijl concurrenten failliet gaan door de crisis in de cacao-industrie – met hoge grondstofprijzen tot gevolg - weet Kwatta hiermee te overleven. De verpakte chocoladereep valt zo goed in de smaak bij soldaten dat het leger de grootste afnemer wordt. In elke kazerne is ie te koop. Zodoende krijgt de reep de naam ‘Manoeuvre Chocolaad’. Op de verpakkingen staan afbeeldingen van soldaatjes, die je kunt uitknippen en sparen. Met vijf soldaatjes krijg je of een gratis reep of een tinnen soldaatje. De spaaractie is een groot succes. In een tijd van oorlogsdreiging zijn de tinnen soldaatjes populair.
In 1911 overlijdt Jules Stokvis en wordt Alphons van Iersel directeur van het bedrijf. Kwatta groeit en het komt dan ook goed uit dat ze het fabrieksgebouw van buurman (en medeoprichter van Kwatta), P.A. de Bont aan de Middellaan kunnen overnemen. Het blijkt een goede timing want grote orders komen eraan. In de zomer van 1914 worden 200.000 mannen gemobiliseerd. Nederland blijft neutraal in de oorlog en Kwatta kan daardoor de handel met Engeland uitbreiden. Bij soldaten in de loopgraven is de chocoladereep, bij gebrek aan andere voedingsmiddelen, erg in trek. Kwatta groeit hierdoor snel. Werken er in 1905 nog maar 30 mensen in de Kwattafabriek, in 1917 zijn dat er bijna 1000.
Prins Hendrik op bezoek bij Kwatta, maart 1921 (coll. F. v. Iersel)
Niet alleen chocolade
Naast de ‘Manoeuvre Chocolaad’ produceert Kwatta heel veel andere snoep- en chocoladeproducten. Nu de chocoladereep volksvoedsel is geworden ligt er een grote afzetmarkt in het verschiet.
Kwatta gaat internationaal: al in 1913 wordt er een fabriek overgenomen in België en in Duitsland en Frankrijk worden in 1920 vestigingen geopend. In 1921 bouwen ze een hypermoderne fabriek erbij in Princenhage, waar ze aanvankelijk biscuits gaan maken. De Nederlandse fabrieken bieden in de jaren dertig werk aan circa 700 mensen, het hele concern telt bijna 1700 personeelsleden. Op de werkvloer heerst een strenge hiërarchie. De mensen op kantoor komen nooit in de fabriek. Op snoepen staat een boete en op iets meenemen volgt ontslag.
Tijdens de economische crisis van de jaren dertig heeft ook Kwatta het zwaar te verduren. Volwassen werknemers worden ontslagen en vervangen door goedkopere jonge arbeidskrachten. En de lonen zijn altijd al aan de lage kant geweest bij Kwatta. Goede arbeidsvoorwaarden zijn bij de grootste werkgever in Breda ver te zoeken.
De Kwattarepen zijn te koop in de smaken bitter, melk en volle melk. Hoewel Kwatta inmiddels synoniem is met chocolade, krijgen ze steeds meer concurrentie van o.a. Mars en Snickers. De slogan ‘Aller oogen zijn gericht op Kwatta’ krijgt de aanvulling ‘Kwatta houdt al zijn concurrenten onder de duim’.
Kwatta doosje chocolaatjes (Foto: Alf van Beem. Bron: Wikimedia)
Demonstratie van een chocolade-automaat, jaren dertig. In het midden kijkt directeur Alphons van Iersel naar de camera (coll. F. van Iersel)
Tweede Wereldoorlog
Tijdens de Tweede Wereldoorlog wordt de Joodse familie Stokvis alle bezit ontnomen. De familie Van Iersel gaat alleen verder. Ook Alphons’ oudste zonen, ‘meneer Jan’ (1907) en ‘meneer Max’ (1909) worden in het bedrijf opgenomen. Na de oorlog waren er nog enige tijd commissarissen bij Kwatta uit de familie Stokvis.
Kwatta fabriek in Breda (foto: Anefo, coll. Nationaal Archief)
Concurrentie wordt de ondergang
Na de Tweede Wereldoorlog zet de neergang in. Directeur Alphons van Iersel overlijdt plotseling in 1948, zoon Max, zijn beoogde opvolger, krijgt negen maanden later een fataal auto-ongeluk. De broers Jan, Fon en Stan van Iersel komen in de leiding, maar later worden er ook directeuren buiten van de familie aangetrokken.
Ook de markt verandert. Binnenlands beginnen vanaf de jaren ’50 producten van concurrenten zoals Mars, Nuts en Snickers in de winkelschappen te verschijnen.Leveranciers van cacaobonen, zoals Ghana, gaan zelf chocolade maken. En ook de Oostbloklanden, die eerst hun chocolade in Nederland kopen, beginnen nu zelf chocoladefabrieken. De overlevingsstrategie is het overnemen van bedrijven; ze gaan zelfs kant- en klaarmaaltijden en pinda’s produceren. Het mag niet baten, begin jaren 70 valt Kwatta ten prooi aan het Belgische Continental Sweets. In 1972 vertrekt als laatste van de familie Jan van Iersel uit het bedrijf. De fabrieken in Breda sluiten hun deuren. In België blazen ze het merk nieuw leven in met Kwatta chocopasta. In 2002 komt het in handen van Heinz.
In het straatbeeld van Breda herinnert niets meer aan Kwatta; de fabrieken zijn eind jaren zeventig afgebroken. In Paramaribo daarentegen heb je de Kwattaweg, een belangrijke verkeersader die voorbijgangers nog dagelijks attendeert op de plantages en slavernij van weleer.
Reacties
Beste,
in Brugge in het archief hebben we een reclameprent van twee kinderen in Zeeuwse/Hollandse ?? kledij op klompjes, een jongen en een meisje, die reclame maken voor kwatta cacao, met op de achtergrond een huisje met luiken aan de venster, een trapgeveltje. Kunt U meer info geven ? van wanneer zou het dateren en waarom in Brugge ?
alvast dank
vriendelijk groet uit Brugge
Wat bijzonder dat jullie zo'n reclameprent in Brugge hebben gevonden! Hartelijk dank voor je reactie. Zou je misschien een scan van de prent willen mailen naar info@bhic.nl? Mijn collega's kunnen er dan even rustig naar kijken en zullen binnenkort contact met je opnemen. Alvast bedankt!
Ik heb nog het rubberen soldaatjes naast lepeltjes sparen van de uitgeknipte soldaatjes spaarde je ook voor,
Het kwatta soldaatje als speel kameraadje
Wat bijzonder dat je die soldaatjes nog steeds hebt, Joost! Mocht je een foto hiervan met ons willen delen, dan houden we ons natuurlijk aanbevolen (je kunt 'm eventueel mailen naar info@bhic.nl).
In dit verhaal staat de naam Joost van Emden als diegene die de plantage koopt. Op andere sites zie ik dan weer de naam Gustaaf van Emden staan als koper. Zijn Joost en Gustaaf broers? Hoe zit dit precies.
@Pia kort: Het is inderdaad verwarrend dat er verschillende namen worden gebruikt. Het gaat wel om dezelfde man. Zijn volledige naam is Joseph Gustaaf van Emden. Hij werd Joost genoemd door vrienden en bekenden. Door de jaren heen wordt hij afwisselen Joost, Jozef, Joseph en Gustaaf genoemd.
Beste Jorgen, dank voor deze uitleg. Helemaal duidelijk.
in het Edahmuseum { Helmond} vind je ook het rubberen Kwatta soldaatje met eveneens het spaarblad voor de uitgeknipte soldaatjes, het rode solatendoosje en een ovale blikje van de chocolaatjes en zelfs een speldje met de naam KWATTA
Wat leuk T. van den Hurk, is het misschien iets wat jij als kind ook gespaard hebt?
Wat een leuke site van BHIC.
Ik heb als 15 jarig meisje bij de Kwatta gewerkt.
Vorig jaar is een documentaire gemaakt in Breda, waaraan ik ook heb meegewerkt.
Deze is in 7 delen uitgezonden door Omroep Brabant.
Was een heel interessante ervaring.
Groet van Toos Meulemans.
Dankjewel voor het compliment, Toos!
Leuk om te horen dat je er gewerkt hebt. Weet je toevallig ook nog wat je precies moest doen? Ook heel leuk om te horen dat je aan de documentaire hebt meegewerkt. Ik kan me voorstellen dat dat een hele bijzondere ervaring was!
Hilde, een verrassing dat je een mailtje stuurde. Ik kan nog veel vertellen van toen. Ik heb zelfs mijn uitnodigings briefje van de Kwatta nog. Het was 1957 en werd aangenomen op de correspondentie afdeling van Kwatta...bestaande uit 2 personen: mijn baas en ik, als 15-jarige schoolverlater (met mijn type-diploma op zak). Dus zat ik aan een eigen bureau en op een rammelende typemachine brieven aan veel mensen in héél Nederland te typen. 's Avonds door de frankeermachine halen en naar het postkantoor brengen
Mijn collega's werden goede vrienden. Ik heb in september en november 2022 nog enkele van mijn oud-collega's ontmoet in 't Chassé te Breda. Hardstikke leuk! Mooie herinneringen aan "de Kwatta".
Fijn dat ik nu wat meer weet over de Kwatta. Tijdens rondleidingen ik het EDAH MUSEUM merk ik dat velen KWATTA nog herkennen. We hebben nog een vinylplaat met de tekst ALLER OGEN ZIJN GERICHT OP KWATTA
Wat een heerlijke omschrijving Toos! Ik kan het me helemaal voorstellen hoe je daar gezeten hebt, achter je bureau met je rammelende typemachine. En wat fijn dat je zo hecht was met je collega's dat jullie elkaar laatst nog gezien hebben. Geen wonder dat je er een heerlijke tijd hebt gehad!
Leuk om te horen, Teresa, dat ook bij het Edah museum veel herinneringen aan de Kwatta naar boven komen. Hopelijk kan je de informatie op deze pagina goed gebruiken, wanneer de Kwatta weer ter sprake komen bij een van je rondleidingen!
Nog even iets over Kwatta. In België is nog steeds een producent van kwatta lekkernijen. Mijn dochter was naar België gereden en ik kreeg een "lekker" pakket voor mijn 81e verjaardag. Grote potten chocolade pasta in 3 kleuren...en chocoladehagelslag in 2 kleuren. "vermicelles de chocolat noir et au lait" . Smullen 😋... 😋.
Kijk op www.kwatta.be
Goede middag .
heb nog een delft blauw bord van Dhr Jan van Iersel
interesen zou mooi zijn hoor het graag
@ Jos Martens, sorry voor de late reactie. Ik heb wel interesse in het delfts blauwe bord van de Kwatta. Wilt u contact opnemen ?
groet Toos Theuns.
p.s.: momenteel wordt de Kwatta docu weer herhaald op Omroep Brabant. Op zondagavonden.
@ Teresa van den Hurk,
Ook toevallig: wij komen binnenkort met onze Heemkundekring een bezoek brengen aan het EDAH museum in Helmond.
Wij hebben in Made altijd een Edah winkel gehad...en de familie Smits was heeeel bekend en geliefd hier.
Wellicht zie ik je daar Teresa.
groet Toos.
hallo Toos,
fijn dat jullie op 23sept. naar het Edahmuseum komen.
Ik heb me aangemeld als rondleider, maar dat is geen garantie dat ik er dan ook ben.
in elk geval wens ik de Heemkundegroep een fijne dag toe.
Groetjes, Teresa
Zou leuk zijn Teresa.
Groet Toos.
Kwatta leeft nog stééds.
Vandaag iemand ontmoet van rond de 90 jaar. Woonde in 't Ginneken vroeger.
Als zijn buurman (die bij de Kwat werkte) thuiskwam 's avonds, begonnen zijn kinderen zijnen overal af te schrapen, die vol zat met chocolade...mmmmm....
Wat een heerlijk verhaal! Bedankt voor het delen!
Laat ik nou tussen wat oude familiepapieren nog zes volle spaarkaarten vinden met elk 100 soldaatjes. Wat jammer dat ze die niet ingeleverd hebben. Gelukkig lees ik: "Kwatta-soldaatjes blijven altijd geldig!'
Ja echt met een uitroepteken er achter.
Misschien leuk voor een museum?
Halo hr/mw J.Geensen,
Wat leukdat ik een reactie krijg over Kwatta.
En dat u nog een spaarkaart met kwattasoldaatjes heeft gevonden bij de familie paperassen.
Ik hou mij zeker aanbevolen, indien u er afstand van wilt doen.
Als u contact met mij op wilt nemen, dan kan dat via mijn e-mailadres: [e-mailadres verwijderd]
Met vriendelijke groet,
Toos Meulemans.
Beste Toos Meulemans, ik heb uw e-mailadres uit uw reactie verwijderd. Het is namelijk een openbare website, wat betekent dat u beter geen contactgegevens hierop kunt delen. Iedereen kan er dan helaas bij, ook kwaadwillenden.
Ik zal uw e-mailadres even rechtstreeks naar J. Geensen toesturen. Zo kan hij/zij desgewenst alsnog contact met u opnemen.
Goedemiddag Hilde,
Sorry....daar had ik idd niet bij stilgestaan.
Dankuwel voor deze actie.
Ik heb inmiddels wel bericht gehad van deze meneer...met gunstig resultaat.
Vriendelijke groet van Toos Meulemans
Dat is heel fijn om te horen, Toos! Hartelijk dank voor uw reactie..
Dhr Geensen,
Fijn dat je volgeplakte Kwattakaarten heeft, maar die hebben we in het museum al. Mocht u nog een wikkel van een chocoladereep hebben dan houd ik me aanbevolen.
Groetjes, Teresa