'Stakers bij Zwanenberg werden direct ontslagen'

Gerard Ulijn uit Megen heeft zich verdiept in het plaatselijke arbeidersverleden. De 69-jarige [in 2012. Redactie] historicus en oud wethouder van Oss doet onderzoek naar de stakingen van arbeiders in Oss. Zijn woning staat vol met volgepakte dozen met aantekeningen en krantenknipsels. Boeiend materiaal, zo vindt hij, omdat er in de begintijd van de industrialisatie bijna nooit iets over de arbeidsomstandigheden in Oss werd gemeld.

Verhouding leek goed

Ulijn zit in het lokale stadsarchief aan tafel. Hij bladert vluchtig een boek door. Dan vallen zijn ogen op een ietwat gelige foto. "Dit is 'm", zegt Ulijn terwijl hij met zijn vinger naar een man met een grote zwarte snor op de foto wijst. "Dit is mijn opa, de derde van rechts. De mensen in de donkere jassen zijn het kantoorpersoneel en daar met die schop, dat is de kolenschepper."
Op de foto staat het personeel van Zwanenberg rond 1914. Ulijns opa werkte tot zijn pensioen als slager bij Zwanenberg. Volgens de historicus had hij het goed naar zijn zin, en was de verhouding tussen directie en personeel prima. Hij vertelt een anekdote over zijn grootvader: "Menne dag woar wir goed, zei mijn opa, want Saal ha gezeet: 'dag, Jan'. En hij hief zun hand op."

Sfeer niet altijd vriendelijk

Saal, of eigenlijk Salomon van Zwanenberg, was de neef van oprichter Nathan van Zwanenberg. Hij werd rond 1917 directeur van het bedrijf, dat zich aanvankelijk bezighield met het slachten en exporteren van varkens naar het buitenland. Later kwamen daar diverse fabrieken bij, waaronder een bacon- en darmzouterij en Organon, waar uit alvleesklieren insuline werd onttrokken.

Tot zijn aftreden als bestuurslid in de jaren zestig zwaaide Saal met de scepter en bepaalde hij het lot van de werknemers die het soms iets minder voor hadden met zijn vleesverwerkingsbedrijf. Want de sfeer was niet altijd vriendelijk.

Vakbond in Oss

In 1913 kreeg slagersgezellenbond Sint Joris een plaatselijke afdeling. De bond maakte de Ossenaren ervan bewust dat zij als collectief sterker stonden tegenover hun werkgevers. Een jaar later legden ongeveer tachtig van de honderdzeventig medewerkers van Zwanenberg het werk neer. De stakers, voornamelijk arbeiders in de fabriek, waren het oneens met de lonen van 1,75 gulden per dag en eisten een paar cent opslag.

De staking vond geen gehoor. De directie van Zwanenberg negeerde de demonstratie en schreef in een mededeling dat degenen die meededen 'als ontslagen werden beschouwd'. De opa van Ulijn behoorde niet tot de stakers.

Directie niet van tegenspraak gediend

Drie jaar later was er opnieuw een conflict. Dit keer tussen de directie en het kantoorpersoneel, dat tijdens werktijden niet meer van zijn plaats mocht gaan voor het bezoeken van andere afdelingen. De zes personeelsleden dienden een verzoekschrift in om daar iets aan te doen.

Hoewel niet bekend is in welke woorden het schrift werd opgesteld, werd duidelijk dat met name Saal van Zwanenberg niet van de tegenspraak was gediend. Hij ontsloeg de 'opstandige employés' en liet vervolgens een advertentie in de kranten plaatsen waarin om nieuw personeel werd gevraagd.

Vakbond kon weinig doen

Het nieuws van de ontslagen werd vrijwel meteen opgepikt door de Provinciale Noord-Brabantsche en 's-Hertogenbossche Courant. Daardoor vernam ook een vakbond dat er ontslagen vielen, maar die kon niets meer voor de lieden betekenen. De bond kon er alleen voor zorgen dat het zestal een aanbeveling voor een volgende werkgever kreeg.
Dagblad De Stad Oss schreef in 1917 opvallend genoeg niets over de staking. Dit terwijl de voorloper van het Brabants Dagblad, toen eigendom van een particulier, het uithangbord van de plaatselijke bevolking was. Behalve het reguliere nieuws stonden er mededelingen van de overheid en de bevolking in, waarbij niemand een blad voor zijn mond nam. Een Ossenaar deelde publiekelijk mede dat hij zijn vrouw geen krediet meer wilde verlenen.

'Kranten namen stelling tegen arbeiders'

Het is onduidelijk waarom het dagblad niets over de staking vermeldde. Volgens Ulijn waren de redacteurs van de drie regionale kranten vermoedelijk te braaf en schreven zij artikelen aan de vermogende werkgever toe. Ulijn denkt hardop: "De kranten namen stelling tegen de katholieke arbeiders, die volgens het geloof het gezag moesten gehoorzamen. Ze vonden het onbezonnen om te gaan staken."

Ook op de werkvloer moest er worden gehoorzaamd. In de regio woonden vooral 'kleine' boeren, vaak met slechts een varken en een paar kippen. Toen zij in de fabrieken gingen werken, zagen de boeren en de fabrikanten niet in dat ze aan regels waren gebonden. Ulijn: "Ze moesten er om zes uur 's ochtends zijn, maar ze kwamen niet als het ze niet uitkwam. Dat gebeurde alleen geen tweede keer: de fabrieksbaas zei dat ze bij een volgende keer ontslagen zouden worden."

'Arbeiders waren gehecht aan vrijheid'

De snelle omschakeling naar een geregeld leven bleek voor sommige Ossenaren rampzalig. Ineens moesten ze hard en lang werken, terwijl ze daar niets aan konden doen. Een cao was er namelijk nog niet. Ulijn: "De boeren waren gehecht aan hun vrijheid. Als ze een praatje wilden maken, deden ze dat."
Onder andere door de ontevredenheid over de macht van de industriëlen ontstond de eerste misdaadgolf eind negentiende eeuw. Uit protest werden opzichters van de fabriek mishandeld en bedreigd, werden er branden gesticht en waren er inbraken en diefstallen. Ook schoten Ossenaren een wachtmeester van de Marechaussee dood, omdat hij het goed kon vinden met de fabrikanten. De Marechaussee sloeg de opstand in een reactie vervolgens hard neer.
Bekijk Andere Tijden over de misdaadgolf in Oss

Vakbond krijgt invloed, eerste cao een feit

Toen in 1913 werknemersvereniging Sint Joris in Oss kwam, had de familie Van Zwanenberg daar in het begin geen boodschap aan. Maar toen enkele jaren later het grootste deel van de Osse slagers van de vereniging lid was, was er voor de directie geen ontkomen meer aan. Sint Joris had invloed gewonnen en kon daardoor voor het eerst onderhandelen over de werktijden en het salaris.
Het bestuur van Zwanenberg en Sint Joris sloten in 1920 na jaren van protest de eerste collectieve arbeidsovereenkomst. Daarin stond dat er op vaste tijden werd gewerkt: een 45-urige werkweek, met vijf dagen acht uur werk en één dag vijf uur. Het inkomen was in vergelijking met de eerste staking in 1914 fors toegenomen. De arbeiders kregen voortaan gemiddeld 29 gulden per week, wat neerkwam op ruim vijf gulden per dag.

Directie behield aanzien

Hoewel de werknemersvereniging aan invloed won en de arbeidsomstandigheden verbeterden, betekende dat niet dat de directie aan macht en aanzien verloor. De familie Van Zwanenberg maakte jarenlang nog steeds de dienst uit. Oud-werknemer Henk Boeijen zegt daarover: "Wij hadden bij Zwanenberg aardige directieleden, maar ze waren de baas. Daar keek je tegen op, zeker tegen Saal van Zwanenberg. Als meneer Saal binnenkwam, ging je in de houding staan. Daar had je erg veel respect voor."

Meer over Zwanenberg?

Wat weet je zelf nog van de arbeidsverhoudingen bij Zwanenberg? Deel hieronder je herinneringen.

Wil je nog meer weten over Zwanenberg? Kijk dan hier